Класс шагы «Ыт – кижинин оннуу»



Темазы
; «Ыт – кижинин оннуу».
Сорулгазы
; Уругларны дириг амытаннарга ынак болурунга кижизидери , оларны ажаап-азырап , карактаары чугула деп бодалды ижиктирери. Дириг амытаннарга кижилернин эргелениишкини, сагыш човангыр чорук херек дээрзин билиндирери.
Дерилгези
; Янзы-буру уксаалыг ыттарнын чуруктары, бижээш аскан улегер домактар, тывызыктар , шулуктер, ыттар дугайында номнар . Плакат «Ыт – кижинин шынчы оннуу болгаш дузалакчызы» .
Кичээлдин чорудуу
1. Организастыг кезээ. Уругларнын шын олуртуп , кичээнгейин кичээлче углаар. - Бо чурукта кандыг дириг амытанны коруп тур силер? - Ыт . - Кымнын бажынында ыт бар? (уругларнын харыылары) 2. Башкынын беседазы; - Уруглар, богун бис «Ыт – кижинин оннуу» деп класс шагын эрттирер бис .Бо класс шагындан ыттарнын ажык-дузазын, олар шынчы оннуктер дээрзин , оларнын чуге кижилер- биле чурттап турарынын чылдагаанын билип алыр силер. …Ыт шагдан бээр кижинин шынчы эжи болгаш дузалакчызы апарган. Оон мурнунда , шаанда ыт шыргай аргага чурттап чораан. Оон чоорту кижилерге чанчыгып, оларнын камгалакчызы болу берген . Баштайгы кижилер бичии-ле дааштан ,танывазы уннерден коргар чорааннар . Чуге дээрге оларже куштуг араатаннар бо-ла халдай бээр турган . А ыт кижинин дыннап шыдавас даажын , билип шыдавас чыдын эскерип билип каар . Ыт дунне эн - не сергек, чуну-даа дыннап ,чыт тыртып билип каар, чуге дээрге шаанда ол дунекинин араатаны чораан. Чоорту кижилер ытты куй - бажыннарын кадарар, баш бурунгаар ээргизи - биле медээ бээр кылдыр ооредип алганнар. Уе - дуптун кижилери куйларга чурттап чораан, ог, бажын деп чуве танывыс турганнар болгай. Ыттар кижилернин аннаарынга дузалап чораан. Кажан кижилер мал-маганныг болу бээрге, оларны камгалаар , кадарар болу берген . Кайда - ла кижилер чурттап турар болдур, оларнын- биле кады ыттар турар. Ыттарны уш болукке чарып болур; 1)Албан черинин ыттары, ол дээрге; кызыгаар, шериг ыттары, танныыл ыттар , кадарчы ыттар, чорук чоруурунга ажыглаар ыттар ( бо болгаш оске – даа ыттарны чуруктардан коргузер) 2) Анчы ыттар, спортчу ыттар 3) Бажын ыттары, олар колдуунда хавалар болур – каасталга ыттары. Кызыгааржы ыттар солдаттар – биле дуне –даа , хундус –даа дивейн, чуртувустун кызыгаарларын камгалажып турарлар , коргуш чок , дидим, шыырак овчаркалар кызыгаар урекчилерин тударынга дыка дузалыг. Кадарчы ыттар мал-маганывысты кадарып, оорлардан, борулерден камгалап турар. Дайын уезинде ыттар балыглаткан кижилерни тулчуушкун шолунден ундуреринге дузалажып, санитарлар бооп турганнар. Ол ышкаш бир кезектен оске кезекче медээ бижиктер чедирип турган боор-дур. Харын-даа мындыг коргунчуг, ынчалза-даа маадырлыг чуулдерни база кылып чорааннар: ооргазынга минаны чыпшыр шарааш салыптарга, дайзыннын танкыларынын адаанче киир халааш, чазылдырып узуткаар. Октаргайже, космосче баштай ыттар ужудуп унген. Цирк ыттар, казымал байлактар дилеп тывар ыттар, согур кижилер чедип дуза коргузер ыттар бар.
Хой-ниитинин чурумун тударда,кем-херек уулгедикчилери-биле демисел чорударынга ыттарнын ужур-дузазы улуг. Дыка хой чурттарда кижилер ыттарны бедии-биле унелээш, оларга тураскаалдарны кылган. Чижээ, Италияда, Францияда, Санкт-Петербургта. Ыттарнын биске ажыы улуг , оларга каржыланып болбас. Ыт ышкаш ээзинге шынчы бердинген дириг амытан чок. Ам силерге Чаяна ыт дугайында шулукту номчуп бээр. Киченгейлиг дыннанар,уруглар. Борзек шаандан ытты кижи ооретке-ле, Богунге дээр кодан кагбаан,ээзин утпаан. Тенекпейни эдерткеним ыдым дээр бе? Дергилээним когээржиим бе, эжим дээр бе? Черликпен деп мээн ыдым Чеди оолду торуп берген. Эниктерим озуп келгеш, Эрес анчы ыттар болзун. Тывызык тыптырар: Аалынга – кадарчы, Ээзинге – эш. (Ыт) Борбак карам Кургадып чададым. (Ыт думчуу) Долганып – долганып,ток барып душту. (Ыттын чыдары) Дириг шоочам хаалга кадарды. (Ыт) Эр-хейлер! Кым ыт дугайында улегер домактар билирил? Ийи ыттын аразынче соок кагба, Ийи кижи аразынче сос этпе.
Туннелинде башкы
: -Ыттар дугайында чугаалаштывыс, элээн чуулдерни билип алган боор силер. - Ыттын ужур - дузазын чугааланар. - Ыттын кандыг хевирлерин билип алдынар,уруглар? - Онаалга ыт дугайында чурук чуруур. Чураан ыттынын дугайында бичии чогаадыг бижиир.